Tot voorjaar 2002 zat hoog in de afgeschuinde hoek Korte Reguliersdwarsstraat 14/ Schapensteeg de gevelsteen met een paardentoom, onderschrift D GEKROONDE STANG, grauw-groezelig beschilderd, jaartal en onderschrift nauwelijks leesbaar, totdat op zekere dag het reliëf fel geel en rood beschilderd bleek. Het leek erop of het zoontje van de huisschilder zijn best had gedaan. Het zag er zeer verkeerd uit en was zeker geen reclame voor het streven van de VVAG om gevelstenen hun kleur en daardoor hun leesbaarheid terug te geven. Toen wij de eigenaar van het pand benaderden en hem met foto’s overtuigden dat de amateuristische schilderbeurt totaal fout was, kreeg de VVAG toestemming het reliëf in ere te herstellen. Dit werd gedaan door Wil Abels van restauratiebedrijf Kneppers.

De recent aangebrachte verf was redelijk makkelijk te verwijderen en aan de hand van aangetroffen oude kleursporen kon de oorspronkelijke kleurstelling gereconstrueerd worden. De verschillende onderdelen van de toom, de stang, de teugelring, het mondstuk, de kinketting, de kinkettinghaak en de twee tussenkettingen zijn nu duidelijk herkenbaar.

De aanwezigheid van de gevelsteen met deze voorstelling op deze plek wordt duidelijk als we het belastingregister van 1742 erop naslaan. Hieruit blijkt dat in de omgeving van het Rembrandtplein, de toenmalige Botermarkt, afgezien van vele tapperijen, tientallen stalhouderijen, zadelmakers, ijzerwinkels, wagenmakers en hoefsmeden waren gevestigd. De aanwezigheid van al deze bedrijven had te maken met de markt die vanaf 1669 elke maandag op het plein rondom de Regulierspoort gehouden werd. Het heette officieel de Botermarkt maar naast boter, kaas en zuivelproducten werden er ook hoenders, duiven, ganzen en ander pluimvee aangeboden.

Al deze artikelen werden van buiten de stad aangevoerd, het was dus een komen en gaan van boeren en buitenlui per paardenkar en -wagen. De karren hadden nieuwe wielen nodig, de paarden moesten beslagen worden, een zadel gerepareerd en een paar pond spijkers was ook wel nuttig. Met andere woorden, rondom de markt en in de omliggende straten waren tal van toeleveringsbedrijven gevestigd.

Recentelijk is naar boven gekomen dat de gevelsteen verwijst naar de sporenmaker Dirck Balting, die in 1726 eigenaar van het pand werd.

De monumentale poort, midden op het marktplein, was in 1655 gebouwd maar was al na een paar jaar overbodig geworden door de voltooiing van de grachtengordel in 1669 en de bouw van de Utrechtsepoort in de nieuwe omwalling. Het zuinige stadsbestuur sloopte de poort niet maar verbouwde de begane grond tot waag en de bovenverdieping tot wachtverblijf.

Pas in 1874 werd dit Waaggebouw gesloopt. Onderdelen van het beeldhouwwerk van twee frontons zijn tegenwoordig opgesteld in de tuin van het bureau Monumenten & Archeologie, het Huis met de Hoofden, Keizersgracht no. 123.

In de omgeving van het Rembrandtplein zijn nog een aantal aan de voormalige Botermarkt gerelateerde geveltekens aan te treffen.

• Reguliersdwarsstraat 49: Fronton met een gekroond aambeeld waar een hoefijzer op ligt, gedateerd 1752.
• Reguliersdwarsstraat 89: Fronton met een aambeeld, hamer en zes spijkers onder een kroon en de tekst De Smidsproef.
• Reguliersbreestraat 44 en 46: In elk fronton een lopend paard. Hier zat tevens de steen met een postkoets, nu in de buitenmuur van het Rijksmuseum.
• Reguliersbreestraat 39: In het fronton een melkketel.
• Halvemaansteeg 8: In de zijgevel een steen met een gekroond aambeeld uit 1755. Een steen met een lopend paard is van Rembrandtplein 11 verhuisd naar het tuinhuisje in de tuin van het Rijksmuseum.

Tekst: Onno Boers