Deze gevelsteen (formaat: 59x 37cm) toont mogelijk een zogenaamd zeekaart- kompas met de kompasroos wijzend naar het oosten. Dit soort kompassen werden gebruikt tijdens het lezen van kaarten op zee.

Het kompas hangt aan een lint, met aan de uiteinden kwastjes, dat door een met drie eikenbladeren (fleurons) en vijf parels versierde kroon gehaald is. Dit type kroon duidt geen rang of stand uit, zoals in de heraldiek gebruikelijk is, maar werd op uithangborden, gevelstenen en dergelijke gebruikt om iets als gekroond te laten uitzien.

Het onderschrift HT GKT COMPAS moet men lezen als ‘HET GEKROONT COMPAS’. De twee puntjes onder de kleine ’t’ in ‘Ht’ geeft aan dat er een letter ontbreekt. Het golflijntje onder ‘kt’ van het ‘Gkt’ geeft aan dat er meerdere letters ontbreken, in dit geval ‘Gekroont’.

Het jaartal ‘1781’ geeft het jaar van de plaatsing van de steen aan, maar het huis droeg al eerder deze naam. Wie de steen heeft laten plaatsen, moet nog worden uitgezocht. Er zijn meerdere afbeeldingen van de steen bekend waarbij de jaartallen nog wel eens afwijken van het daadwerkelijke jaartal zoals te zien is op de gevelsteen. Wanneer we kijken naar een afbeelding van jonkheer Suasso uit ca. 1874- 1877, dan zien we ook dat de compositie van de steen v.w.b. het onderschrift anders is…

Gevelsteen Ht. Ckt. Compas (anno 1784), Jodenbreestraat 18, tekening van jhr Augustus Pieter Lopez Suasso (1804- 1877) uit ca. 1874- 1877.
© Stadsarchief Amsterdam

De huisnaam ‘het Gekroond Compas’ komt uiteindelijk van Dirck Jansz, compasmaker, later met familienaam Compas, die in 1622 een huis koopt in de Jodenbreestraat, toen genaamd ‘St. Joris’. In 1734 en later blijkt het huis eigendom te zijn van de Portugeese Joodse Broederschap en in 1802 woonden er Portugeese weeskinderen.

Op 4 maart 1701 verkoop door Anna Compas, wed. Jacob Appelman voor 2/6, door Jan Rijxz, zoon en enig erfgenaam van Harmen Compas, voor 1/6, door Johanna Crouin, wed. Dirck Compas, voor 1/6, door Maria Compas, meerderj. dochter, voor 1/6, van een huis en erf in de St. Antoniesbreestraat z.z., tussen de Houtstraat en de Antoniessluis, waar ‘het Compas’ in de gevel staat, aan Elisabeth Bebber, wed. Michiel ten Hove, in leven raadspensionaris van Holland.

De gevelsteen heeft tot ongeveer 1945 in de gevel van het huis Jodenbreestraat 18 in Amsterdam gezeten. In de gevelstenen- literatuur wordt de steen als ‘Oorlogsslachtoffer’ omschreven. De Jodenbreestraat lag namelijk in de Joodse wijk in Amsterdam, waar in en na de oorlog veel panden leeggesloopt werden. Gevelstenen uit deze panden raakten verloren of gingen zwerven.

In de jaren ’50 van de twintigste eeuw namen de eigenaren van het pand aan de Jodenbreestraat de steen mee naar hun nieuwgebouwde huis in Helmond, waar de steen werd ingemetseld in de hal van de woning. Met dank aan de huidige eigenaren mocht de VVAG de steen in maart 2025 fotograferen.

___________________________

Tekst: Pancras van der Vlist
Huisonderzoek: Hans Brandenburg