Overdracht Gevelsteen FIDES VNA SALVS
Zeeuws Archief, Middelburg
Het Zeeuws Archief heeft op 31 oktober 2024, een gevelsteen verworven van een Middelburgse arts met een roemrijke carrière. Steven van Dale was chirurgijn-generaal in dienst van de Admiraliteit van Zeeland. Hij woonde op de plaats van het Zeeuws Archief aan het Hofplein in Middelburg. De gevelsteen uit 1585 is overgedragen door de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen, die de steen in haar bezit had. De aanwinst is mogelijk gemaakt door de Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief.
Foto overdracht: © Zeeuws Archief
Overdracht van de gevelsteen, 31 oktober 2024, v.l.n.r. Marjolijn van Leeuwen, voorzitter bestuur Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief, Rein Kielstra, Jos Otten en Marieke de Waard, bestuursleden van de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen (VVAG), Hannie Kool-Blokland, directeur Zeeuws Archief.
Steven van Dalen (gest 1586), anoniem (kopie naar), ca. 1580 – 1649.
© Rijksmuseum Amsterdam
De steen heeft bescheiden afmetingen, ca. 40x 40 cm. “Dat is gangbaar voor vroege gevelstenen”, vertelt Jos Otten, voorzitter van het bestuur van de Stichting Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen (VVAG). “Het materiaal, hardsteen, is ongebruikelijk voor gevelstenen in Amsterdam, maar niet voor in Zuid-Nederland”.
Over de herkomst van de steen – verworven via de Rijksdienst voor Monumentenzorg, voorloper van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) – was lange tijd niets bekend. Totdat de VVAG, Olivier Mertens van Artmorial opdracht gaf voor een onderzoek naar het familiewapen op de steen. Wil Abels heeft de steen voor de VVAG gerestaureerd en in kleur gezet. De onkosten voor het heraldisch onderzoek en de restauratiekosten zijn door de VVAG doorberekend aan het Zeeuws Archief.
Op de gevelsteen is centraal een familiewapen afgebeeld dat bestaat uit een tak met daarop drie vogels. Boven het wapen is het jaartal 1585 aangebracht en daarboven de tekst ‘medecyn’. Rondom het wapen zijn de letters S V D T weergegeven. De letters ‘S V D T’ zullen staan voor: Steven Van Dale, waarbij de T vermoedelijk de eerste letter is van de voornaam van zijn vader. Onderaan, op een tekstlint, is de Latijnse spreuk ‘Fides Una Salus’ te zien. Deze spreuk moet geïnterpreteerd worden als: ‘Het geloof is mijn/onze/de enige redding’.
Het familiewapen bleek te zijn gevoerd door het geslacht Van Dale. Wapen én Latijnse spreuk komen bovendien voor op de achter-, respectievelijk voorzijde van het geschilderde portret van Steven van Dale in de collectie van het Rijksmuseum.
De Sint Pieterskerk in Middelburg met in geel gemarkeerd de plaats van de woning van Steven van Dale. Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata I-312.
© Zeeuws Archief
Literatuuronderzoek leverde de connectie met de Admiraliteit in Zeeland op. Voor het gewest Zeeland was Van Dale van speciale betekenis. Dat is op te maken uit het door Willem van Oranje geautoriseerde besluit van de Staten van Zeeland van 23 januari 1580: ‘Is Mr Steven van Dale, chirurgyn, gegunt, gegeven en geaccordeert zyn leven lanck de woonynge van den huysynge eertyts toebehoort hebbende den deken van t cappittel van Sinte Pieters, Cranevelt, mette hovynge daeraen endie die huysynge daer nu innewoont den coster van de Duytsche ghemeente, deser stadt Middelburg gestaen ende gelege by Sint Pieterskerke der voorsegde stede”.
De chirurgijn kreeg dus het recht om zijn levenlang om niet de voormalige woning van de deken van het kapittel van Sint Pieter te bewonen. (Een kapittel is een bestuurscollege van seculiere kanunniken die aan een kerk waren verbonden en daar onder ander het koorgebed zongen.) De Sint Pieterskerk, ook genaamd Noordmonsterkerk of Oude Kerk, stond aan de noordzijde van het huidige Hofplein in Middelburg. De woning van de deken bestond uit een groter en een kleiner huis. Toen Steven van Dale het huis kreeg toegewezen, woonde in het kleine huis de koster van de kerk.
Van Dale kreeg de woning van de Staten van Zeeland toegewezen “in recompense van zyn verlies ende getrouwicheyt”, dus vanwege geleden schade en zijn goede diensten aan het land. Hij mocht het huis met tuin zijn leven lang gratis bewonen, maar moest beloven het goed te onderhouden.
Het huidige adres van de locatie van de woning van Steven van Dale is Hofplein 20, nu onderdeel van het Zeeuws Archief en in gebruik als huisvesting van het Roosevelt Institute for American Studies (RIAS).
De locatie van het Zeeuws Archief in 3D met in geel de plaats van de woning van Steven van Dale.
Bovendien bleek de chirurgijn later nog een beloning te hebben gekregen voor zijn rol in de verzorging van Willem van Oranje na de eerste moordaanslag in 1582 op zijn leven. Jean Jauregui probeerde de stadhouder 18 maart van dat jaar in Antwerpen te vermoorden. Van Oranje liep een schotwond op die niet dodelijk was. Hij zou er een litteken onder zijn oor aan overhouden. Voor zijn goede zorgen en voor gemaakte (verblijfs)kosten zou Van Dale een beloning of ‘gratuiteijt’ van vierhonderd gulden en bovendien een vergulde kop ter waarde van honderd gulden ontvangen, aldus de Staten van Zeeland bij besluit van 30 oktober 1582.
Van Dales loopbaan in de jaren 1576- 1584 is te traceren in de archieven van de Staten van Zeeland en de Rekenkamer Zeeland. Of hij ook in 1585 in de stad woonde, het jaar op de gevelsteen, is onduidelijk. In theorie is het mogelijk dat hij naar elders in de de stad is verhuisd, of zelfs Middelburg verlaten heeft. Volgens het opschrift op de achterzijde van het geschilderde portret in het Rijksmuseum overleed hij in januari 1586.
Tekst: Zeeuws Archief
Foto overdracht: © Zeeuws Archief
Overdracht van de gevelsteen, 31 oktober 2024, v.l.n.r. Marjolijn van Leeuwen, voorzitter bestuur Stichting Vrienden van het Zeeuws Archief, Rein Kielstra, Jos Otten en Marieke de Waard, bestuursleden van de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen (VVAG), Hannie Kool-Blokland, directeur Zeeuws Archief.