Deze 18e- eeuwse gevelsteen NIEMANT SONDER VYANT zat tot 2022 boven de ingang van een 1923 door makelaar en aannemer J.F.J. Eijrond ontworpen boerderij-achtig gebouwtje aan de Alexander Boersstraat 60- 62, in Oud Zuid. Het pand, met een aantal Amsterdamse School-kenmerken, werd gebruikt als timmerwerkplaats en garage (aanbouw uit 1930). Hoe de gevelsteen (formaat: 55x 85 cm) hier terecht was gekomen is onduidelijk. Hij zat tot begin 20de eeuw nog in de muur van een stal aan Rapenburgerstraat no. 9.

De in 2021 overleden gevelsteenexpert en VVAG- secretaris Onno Boers is nog tot vlak voor zijn dood intensief bezig geweest om de gevelsteen te kunnen laten herplaatsen. Helaas zonder succes. Onverwacht is de VVAG- voorzitter Jos Otten in contact gekomen met de nieuwe eigenaar van het pand, die de afbeelding van de gevelsteen niet vond stroken met het bedrijf dat hij nu in dit pand uitvoerde. Zaken werden snel beslecht en de gevelsteen werd overgedragen aan de VVAG. Hiervoor werd wel als voorwaarde gesteld dat het ontstane gat, waar de gevelsteen gezeten had, onzichtbaar opgevuld en aangeheeld zou worden. Dit alles is vakkundig voor een bedrag van € 2200,- uitgevoerd. Wil Abels heeft de steen, die zwaar met loogzuur bewerkt was geweest en daardoor geen enkel oorspronkelijk kleurspoor meer bevatte, gerestaureerd en in opvallende kleuren gezet. In 2022 is de steen in de zijgevel (kant Rapenburgerstraat) van de nieuwe bebouwing van het Bejaardenhof ‘De Goodwillburgh’ van het Leger des Heils, aan de Anne Frankstraat, op vrijwel de historisch kadastrale plaats teruggeplaatst.

De steen, in opvallend hoogreliëf, toont een wegvliegende duif die achternagezeten wordt door een sperwer.

De 19de-eeuwse gevelsteenonderzoekers Jacob van Lennep en Jan ter Gouw schreven in 1868 in hun ‘De Uithangteekens In verband met Geschiedenis en Volksleven beschouwd’: ‘Een spreekwoord, dat ontelbare malen op die wijze werd afgebeeld, omdat het de levensondervinding van zoovelen was, is: Niemand zonder vyand. In de Rapenburgerstraat ziet men ’t nog op een ouden gevelsteen voorgesteld door een duif, die door een sperwer wordt nagezeten. Ook te Arnhem stond het bij de St. Eusebiuskerk, op den hoek der Kerkstraat, aan ’t huis, dat in ’t begin dezer eeuw bewoond werd door den pastoor Pruim en later door den predikant Overduin. De spelling Nimand sonder viand gaf aan een schrander taalgeleerde stof tot deze opmerking: ‘geest en vleesch voeren gedurig strijd, en daar het vleesch van nature onze viand is, zoo is dit woord afgeleid – of omgekeerd – van ’t woord viande’. Verwonderlijk zijn de vindingen van taalgeleerden’.

In zijn ‘Levensbeelden. Schetsen en verhalen’ uit 1858 schrijft A.H. van der Hoeve: ‘Toen ik nog in den gelukkigen lententijd mijns levens verkeerde en de wijze leermeesteressen van den mensch, de wereld en de ondervinding die men in haar opdoet, nog niet kende , zag ik in den voorgevel van zeker huis een in steen uitgehouwen tafereel , voorstellende een roofvogel, die eene duif in zijne klaauwen trachtte te vangen , met het mij destijds vreemd klinkende onderschrift: niemand zonder vijand. Dit schijnt het werk van een’ zwartgallige, riep ik uit. Maar ach ! ik wist toen nog niet, dat zoovele belangen der menschen vaak tegenover elkander staan, dat er zooveel eigenbelang heerscht onder die als broeders moesten zamenwonen en dat de hartstogten der menschenkinderen di werf zoo hevig zijn.’ Helaas vertelt het verhaal niet waar hij de steen precies gezien heeft.

Het begrip ‘Niemand zonder Vijand’ kwam veelvuldig voor als huisnaam, maar o.a. ook als naam voor molens (buskruit- en oliemolen ‘Niemand zonder vijand’ in Vlissingen) of schepen (smalschip ‘Niemand Zonder Vijand’). Dat de Amsterdamse gevelsteen origineel afkomstig is van het adres Rapenburgerstraat 9 staat niet vast. Huisonderzoek en het doorzoeken van allerlei andere archieven zal hier duidelijkheid over moeten geven. Er zijn in Amsterdam een aantal locaties bekend, die de naam Niemand zonder Vijand droegen:

Vischmarkt
Niemant sonder Vyant (uithangend) (1679) Vischmarkt achter de Warmoesstraat. Jaarboek Amstelodamum 1905, blz. 129- 196.

Houttuinen
Niemand zonder Vijand uithangend, huis en erf, tussen Markensteeg en Uilenburgersteeg (Steenvoetssteeg) Locatie in bron: Joden Houttuinen. https://archief.amsterdam/archief/5061/2175

Kwakersdwarspad
Niemand zonder Vijand, tuin met huizing en 2 woonhuizen onder een dak, buiten de Raampoort, tegenover molen de Koning Salomon. Locatie in bron: Kwakerseilanddwarspad. https://archief.amsterdam/archief/5062/156

Keizersstraat
Niemand zonder Vijand in de gevel, huis en achterhuis en erf, hoek Slopsteegje Locatie in bron: Keizersstraat (WZ). https://archief.amsterdam/archief/5062/88

Daarnaast wordt er door sommigen geopperd, dat de steen mogelijk afkomstig zou zijn van de boerderij Niemand zonder vijand aan Ouddiemerlaan 115 in Oud- Diemen. Tot nu toe is hier geen overtuigend bewijs voor geleverd.

Tekst: Onno Boers, Jos Otten en Pancras van der Vlist