Gevelsteen NIEUW VREDELUST

Bosplaat 74, Amsterdam (Noord)

Deze gevelsteen (formaat: 55x 85 cm) is ingemetseld in de buitenschoorsteen aan de achterzijde van het pand Bosplaat 74 en is daardoor alleen te zien vanuit het aangrenzende Baanakkerpark. Er is er voor gekozen om op deze pagina de gevelsteen in zijn volle glorie te laten zien. Helaas zijn door weer en windinvloeden de kleuren op de gevelsteen ernstig vebleekt.

Hoeve “Vredelust” aan de Buikslotermeerdijk.
© Stadsarchief Amsterdam

In het noordoost kwadrant van de 17e-eeuwse Buikslotermeerpolder (drooggemalen in 1628 en onderdeel van de voormalige Waterlandse gemeente Nieuwendam, thans Amsterdam) lagen langs het oostelijk deel van de ringdijk de historische boerderijen Vliegerlust, Boerelust, Vredelust en Hartevelt. De huidige woning uit 1977, ligt op ca. 70 meter afstand, van de voormalige stolpboerderij ‘VREDELUST’; destijds: Buikslotermeerdijk 374. Op 17e-eeuwse kaarten is op exact dezelfde locatie van Vredelust al bebouwing aangegeven. De boerderij is (deels) afgebrand en vernield bij de watersnoodramp in 1916; erna in 1917 herbouwd en in gebruik gebleven tot de definitieve afbraak in 1962/ 63 ten behoeve van de stadsuitbreiding in Amsterdam-Noord.

Voor de gevelsteen is daarom de historisch passende benaming ‘Nieuw-Vredelust’ gekozen en is die, hoewel pas later ontworpen en vervaardigd in 2006/ 2007, voorzien van het jaartal ‘1977’, het feitelijke bouwjaar van de huidige woning. De gevelsteen, geplaatst aan de achterzijde van het huis, ‘ziet’ dus rechtstreeks uit op de locatie van het voormalige ‘Vredelust’.

Amsterdam-Noord is niet rijk aan historisch overgeleverde bebouwing en materialen. De opdrachtgevers vonden dan ook dat de relatie met de historische en geografische locatie bepalend moest zijn voor de voorstelling van de gevelsteen: de voormalige boerderij Vredelust, Nieuwendam en de regio Waterland.

Tobias Snoep bij zijn creatie.

Deze moderne gevelsteen is in 2006/ 2007 vervaardigd en op 21 maart 2007 geplaatst door beeldhouwer Tobias Snoep. Het verbeeldt een zwemmende Waterlandse zwaan, met een olijftak in zijn snavel, die tussen zijn vleugels de hoorn des overvloeds voert. De olijftak en de hoorn des overvloeds zijn de klassieke iconografische attributen van de vrede. Uit de hoorn pronkt het resultaat van de vrede: korenaren en vruchten, de rijkdom van landbouw en veeteelt.

De, vanwege de historische benaming ‘Vredelust’, hier toegevoegde iconografisch traditionele vredesattributen ‘olijftak’ en ‘hoorn des overvloeds’, zijn beide ontleend aan de ontwerptekening en het beeld van Quillinius van de vredesgodin op het tympaan aan de Damzijde van het voormalige Amsterdamse stadhuis op de Dam.

Ontwerptekening van Tobias Snoep.

Het model van de hoorn is afgeleid van de zgn. ‘Trompe de Lorraine’, een compacte gebogen jachthoorn die de oorspronkelijke hoornvorm, afkomstig van de horens van een koe, benadert. De ‘hoorn des overvloeds’ is geplaatst tussen de opgestreken vleugels van de zwaan, analoog aan sommige oude Wagneriaanse voorstellingen waarop de zwaan op identieke wijze de staande ridder Lohengrin vervoert.

De streek Waterland wordt al eeuwenlang gekenmerkt door de aanwezigheid van zwanen. Die komen dan ook voor in praktisch alle (oude) gemeentewapens van het gebied Waterland: een rood veld met eenzelfde zwaanafbeelding. De zwaan in het gemeentewapen van de voormalige gemeente Nieuwendam week daar echter vanaf (o.m. geen pijlenbundel) en het schild was blauw. Opvallend is ook, dat gemeenten die wat meer naar het noorden liggen en die wij tegenwoordig nog steeds met Waterland associëren, zoals Monnickendam, Edam, Purmerend, geen zwanen meer in hun wapens hebben.

Wapen van Nieuwendam. Bron: Wikipedia.

Gezien de locatie van (Nieuw-)Vredelust was de Waterlandse zwaan in het wapen van Nieuwendam de basis voor het ontwerp van de gevelsteen. De hier voorgestelde zwaan is daar wel een vrije bewerking van, immers al die afgebeelde zwanen zijn lopend weergegeven, waardoor ze meer lijken op griffioenen dan zwanen. Ondanks de afwijkende vormgeving hier (zwemmend in plaats van lopend, waardoor de poten wegvallen), zijn wel delen van de originele kleurstelling en de halskroon van het gemeentewapen van Nieuwendam aangehouden.

De halskroon of halsring duidt volgens sommigen op het recht van Zwanendrift. Dit was het exclusieve recht van de graven van Holland op het houden, vangen, nesten verstoren en bejagen van zwanen. De heerlijkheid Waterland behoorde in de 13e eeuw aan het geslacht Persijn. Daarom zouden de Persijns ook het recht van Zwanendrift hebben gehad. Wanneer iemand een zwaan had gedood konden de Persijns het grootste deel van de opgelegde boete innen, waarvan dan een klein deel moest worden afgedragen aan de graaf van Holland.

Of de halskroon ook daadwerkelijk de verwijzing naar de Zwanendrift is geweest, wordt aan de andere kant ook weer bestreden. De kroon om de hals van dieren wordt op meerdere wapens van adellijke families afgebeeld. In het boek ‘De Uithangteekens” van van Lennep en Tergouw, worden ook gekroonde reigers en zelfs een gekroonde tekkel opgevoerd. Over speciale rechten voor adellijke families, voor ook dit soort dieren is in de rechtsgeschiedenis niets terug te vinden. Hopelijk komt er in de toekomst meer duidelijkheid over het begrip Zwanendrift!

Los van de historisch/geografische en iconografische componenten bevat de voorstelling eveneens enkele persoonlijke elementen gerelateerd aan de opdrachtgevers van de gevelsteen en de bouw in 1977 van het huis, dat zij sindsdien bewonen. Hun beide familienamen hebben bij toeval een duidelijke relatie tot het attribuut ‘hoorn’ (zie de hoorn des overvloeds), die dan ook een markante positie in het beeld inneemt. Hiervoor werd al duidelijk dat zij liefhebbers zijn van Richard Wagners muziek, waarin ook geen gebrek is aan zwanen.

Tekst: Pancras van der Vlist